غازها از خانواده Anatidae و دسته Anser هستند و در تمام نقاط جهان زندگی می کنند ، غازها می‌توانند به راحتی با هر نوع آب و هوایی اعم از سرد و خشک و گرم و مرطوب تطبیق پیدا کنند، و بنا براین غاز ها می‌تواند  در اغلب مناطق و قاره ها زندگی کنند. غازهای اهلی را در رنگ‌ها و شکل‌های متفاوتی وجود دارند که از نظر جثه بسیار بزرگتر از اجداد وحشی خود می باشند. دو گونه اصلی از غازهای وحشی وجود دارند: گروه اول که در اروپا زندگی می‌کنند و از نسل غازهای وحشی اروپایی محسوب می‌شوند و به نام Anser anser شهرت دارند. گروه دوم که دارای منشا آسیایی می باشند و از نسل غازهای ( Swan (Anser cygnoid هستند.از انواع غازهای اهلی که در مناطق  دارای آب و هوای معتدل زندگی می‌کنند: غازهای کانادایی (Branta canadansis) در آمریکای شمالی، غازهای قو شکل آمریکایی (Coscoroba coscoroba) در آمریکای جنوبی عنوان کرد و از انواع غازهای اهلی که در مناطق گرمسیر زندگی می کنند می‌توان به، غازهای مصری (Alopochen aegyptiacus) در آفریقا، غاز نِنی (Branta sandvicensis) در جزیره هاوایی، غازهای سر نواری (Anser Indicus) در هند و مرکز آسیا، غاز اسپور وینگد (Plectropectus gambensis) در آفریقا و غاز سیاه و سفید (Anseranas semipalmata) در استرلیا و گینه نو اشاره نمود.

ویژگی‌های فیزیولوژیکی غاز:
غازها توانایی زیادی در سازش با شرایط محیطی جدید برای زندگی دارند. توانایی تحمل سرمای تا ۱۰- درجه سانتیگراد و گرمای زیاد را دارند؛ اما جوجه غازها به میزان زیادی به سرما حساس می باشند. غاز هانسبت به بیماری‌ها مقاومت زیادی دارند.  همچنین غاز ها توانایی استفاده از علوفه خشی دارند که از این رو پرورش و نگهداری از غاز ها بسیار مقرون به صرفه‌تر از سایر ماکیان می باشد. 

ویژگی‌های رفتاری غاز:
غازها باهوش ترین پرنده‌های اهلی هستند و دارای حافظه ای قوی می باشند و هرگز دچار کانی‌بالیسم نمی‌شوند. در ضمن پرندگانی آب‌دوست هستند.
 

نژادهای اقتصادی که امروزه در اغلب مناطق پرورش داده می شوند  عبارتند از:

۱. نژاد تولوز Tuolouse : 
 این نژاد از غاز ها نژادی فرانسوی ومنسوب به شهر تولوز  می باشد که از نظر تولید گوشت حائز اهمیت بسیار می باشد  زیرا دارای جثه ی بزرگی بوده واصلاح  ژنتیک شده . وزن این نژاد در غازهای نر بالغ در حدود ۷/۱۱ کیلوگرم و در غازهای ماده بالغ در حدود ۹ کیلوگرم می‌ باشد .  غاز های نژاد تولوز دارای  بدن حجیم، و تقریباً کم پر می باشند . شکم غازهای تولوز چربی دار وچاق  می باشد. تنه از عضلات پر بوده وگرد ومدور است وگردن در این نژاد به‌طور متوسط بلند می‌باشد . غازهای بالغ دارای غبغب در زیر گلو می‌باشند رنگ پر وبال در نژاد تولوز خاکستری  می باشد که در پشت تیره تر بوده و به تدریج  قسمت‌های پایین بدن خاکستری روشن می  شود . به‌طوری‌که رنگ پر قسمت سینه وشکم سفید می‌ شود. پرهای دم پرنده نیز  به سفیدی  می زند . رنگ منقار نارنجی ورنگ پاها نارنجی روشن می‌باشد . میزان تخمگذاری در این نژاد نسبت به سایر نژاد ها کمتر است وتقریباً در حدود ۲۵ – ۴۰ عدد در سال می‌باشد .

۲. نژاد امبدن Embden:
 این نژاد  متعلق به آلمان است وابتدا در ایالت برمن Bremen در کشورِ آلمان پرورش داده می‌شد و به همین دلیل به این نام مشهور شد ،این نژاد از نظر تولید گوشت مورد توجه می باشد  زیرا غاز های این نژاد دارای جثه‌ای بزرگ می باشد، غاز های این نژاد دارای پر وبال‌ها ی نارنجی سایه دار می‌باشند . رنگ منقار از رنگ پاها روشن تر است ورنگ چشم‌ها آبی درخشان می باشد. بعضی از انواع این نژاد دارای رنگ‌های دیگری هستند . غاز نر جوان درنژاد امبدن ممکن است به  وزنی در حدود ۹ کیلوگرم برسد و این درحالی است که غاز نر بالغ  در این نژاد به وزنی در حدود ۱۲ کیلوگرم می رسد، وزن غازهای ماده در حدود ۸ کیلوگرم است میزان تخمگذاری در این نژاد کمتر از تولوز بوده ولی دارای خاصیت مادری زیادی می باشند، از این رو در موقع جوجه کشی طبیعی  زیرا به خوبی از جوجه های خود مراقبت می کند و به خوبی می‌توان از آن‌ها استفاده نمود، تعداد تخم سالیانه در این نژاد ۳۵ -۴۰ عدد است.

۳.نژاد چینی (Chines) :
نژاد چینی  دارای بدنی کاملاً مستقیم می باشد وپاها وگردن نسبت به بدن تقریباً بلندتر می‌باشد . غاز های نژاد چینی دارای یک برجستگی دگمه مانند در قاعده منقار می باشند. از نظر رنگ دو نوع از این نژاد وجود دارد . یکی نوع قهوه‌ای ودیگری نوع سفید است . در نژاد چینی رنگ پر وبال در نوع قهوه‌ای، قهوه‌ای متمایل به زرد وکرمی است و در نوع سفید بدن از پر وبال کاملاً سفید پوشیده شده‌است . در بعضی از انواع قهوه‌ای معمولاً پرها به رنگ سبز متمایل هستند، در این نژاد معمولاً رنگ منقار سیاه‌رنگ ویا قهوه‌ای می باشد . رنگ چشم‌ها نیز قهوه‌ای روشن است . وزن این نژاد در غازهای نر بالغ ۴/۵ کیلوگرم و در غازهای ماده بالغ ۵/۴ کیلوگرم می‌باشد . تعداد تخم در این نژاد ۴۰تا ۶۰ عدد در سال می‌باشد .

۴.نژاد آفریقایی ( African) :

 در دو گونه قهوه‌ای وسفید  از این نژاد وجود دارد . که غاز های این نژاد دارای بدنی عمیق، طویل بوده وجناغ کشیده می‌باشد و بدن را تقریباً مستقیم نگه می‌دارد . پرنده‌های بالغ این نژاد دارای برجستگی دگمه مانند وبزرگی در انتهای بالای منقار می‌باشند . رنگ این دگمه ممکن است در اثر سرما ویا هنگام عصبانیت وآزار تغییر کند . رنگ منقار در غاز های این نژاد ها  در پرندگانی که در گونه قهوه‌ای رنگ هستند ، سیاه‌رنگ و در غاز های  در گونه سفید، نارنجی رنگ  می باشد  . وزن نرهای بالغ این نژاد ۹ کیلوگرم وماده‌های بالغ ۸ کیلوگرم می‌باشد .

۵.نژاد کانادایی ( Canada) :
 شکل ظاهری در  غاز های این نژاد گردنی راست و بلند وسیاه ولکی سفید مانند کروات در زیر گلو است و به همین دلیل غاز کروات دار  » نیز نامیده می‌شود .  وزن  غاز های این نژاد در حدودپنج ونیم کیلو میباشد. این نژاد جزو نژاد های وحشی میباشد پس بنابراین بهتر است آن‌ها را در محیط‌های بسته نگهداری کرد ویا این که به موقع پرهای آن‌ها را قطع کرد . ارزش اقتصادی غاز کاندایی به اندازه ی  سایر نژادهای اهلی نیست . غازهای جوان  در این نژاد دیر بالغ می‌شوند . د همچنین  در صورت آمیزش این نژاد با سایر نژاد ها، نر ها خاصیت باروری خود را از دست می دهند اما گوشت آن‌ها کیفیت مطلوبی دارد .

۶.نژاد سواستوپول (Sevastopol) :
 مشخصات ظاهری در این نژاد، غازی سفید با جثه متوسط است که به خاطر پرهای بلند فر دار معروف است و بدن پرنده تماما با پر پوشیده شده. وزن غاز نر آن در حدود ۵ تا ۶ کیلوگرم ووزن غاز ماده آن در حدود ۴ تا ۵ کیلوگرم است .در این نژاد  منقار وساق پا به رنگ نارنجی وچشم‌ها به رنگ آبی روشن می باشد  . منشأ این نژاد (نژاد سواستوپول) در قاره اروپا و در امتداد رودخانه دانوب و در اطراف دریای سیاه می‌باشد .
 

۷.نژاد زرد آمریکایی (American Buff ) : 
این نژاد دارای جثه متوسط می باشد وغاز نر آن در حدود ۸ کیلوگرم وغاز ماده در حدود ۷ کیلوگرم وزن دارند . چشمان پرندگان نژاد زرد آمریکایی  به رنگ فندقی تیره ورنگ منقار وساق پا وپنجه‌ها نارنجی است .

۸. نژاد زرد بری (Brecon Buff) :
 این نژاد نیز جزو نژادهای  اندازه متوسط غاز ها بوده وساق پای پرندگان این نژاد به رنگ صورتی  است وپنجه پا ومنقار و چشم به رنگ قهوه‌ای است . غاز نر در حدود ۷ تا ۹ کیلوگرم وزن دارد وغاز ماده در حدود ۶ تا ۸ کیلوگرم وزن دارد .

۹.نژاد فرانیان( Frankonian ) :
این نژاد نیز  متعلق به آلمان می باشد ، نژادی کوچک است که وزن آن در حدود ۴ تا ۶ کیلوگرم است و پرندگان این نژاد جثه ی بسیار ریزی دارند . معمولاً به دو گونه قهوه‌ای و آبی روشن دیده می‌شود .

۱۰.نژاد لینی (Leine ) :
این نژاد نیز متعلق به آلمان است و از نژادهای با  اندازه  ی بدنی متوسط بوده که به خوبی می تواند در مسافت‌های طولانی به چرا بپردازد .   غاز های این نژاد معمولاً به دو رنگ سفید وخاکستری دیده می‌شود . وزن غاز نر  در این نژاد در حدود ۷ کیلوگرم ووزن غاز ماده در حدود ۵ تا ۶ کیلوگرم است .

۱۱.نژاد لیپی گانز ( Lippeganse) :
نژادی آلمانی و کمیاب می باشد که اطلاعات زیادی  در مورد این نژاد از غاز ها در دست نیست. غاز های این نژاد معمولاً به رنگ سفید است و منقار آن نوک تیز وصورتی رنگ است .
 

 
۱۲.نژاد نرماندی( Normandy ) :
 غاز های این نژاد متعلق به فرانسه می‌باشد از مشخصات ظاهری غاز های این نژاد می‌توان گفت : غاز نر  در این نژاد همیشه سفید رنگ است، در حالی که غاز ماده به رنگ سفید وخاکستری است(با استفاده از این ویژگی نر و ماده بودن را در این نژاد می‌توان تشخیص داد) . رنگ چشم‌های این نژاد  آبی می باشد . غاز نر  در این نژاد در حدود ۵/۴ تا ۵/۵ کیلوگرم وغاز ماده در حدود ۴ تا ۵ کیلوگرم وزن  می گیرد. 

۱۳.نژاد سفید نروژی (Norwegian White ) :
این نژاد نروژی  جزو دسته نژاد هایی می باشد که به منظور تأمین گوشت مناسب  می باشند. غاز نر در  این نژاد در حدود ۹ کیلوگرم وزن دارد، در حالی که وزن غاز ماده در حدود ۸ کیلوگرم می باشد .  غاز ماده  در این نژاد سالیانه می تواند در حدود ۱۰۰ عدد تخم بگذارد. 
 
 

۱۴.نژاد مهاجر Pilgrim:
 در پرندگان این نژاد  غازهای نر همگی به رنگ سفید و با چشم‌های آبی می‌باشند، اما غاز ماده به رنگ خاکستری با لکه سفید بر روی سر و چشم قهوه‌ای می‌باشند(ویژگی شناسایی نر و ماده در این نژاد) . منقار و پاها در نر و ماده ی این غاز ها نارنجی است. جوجه یک روزه نر، زرد یا نقره‌ای با منقاری روشن است، در حالی که جوجه یک روزه ماده خاکستری سبزفام با منقاری تیره‌است(دومین ویژگی شناسایی نر و ماده در این نژاد) .
 

 نژاد های رایج برای پرورش غاز  در دنیا نژاد های تولوز و امبدن و چینی و افریقایی و سفید ایتالیایی می باشد.
 دو نژاد امبدن و تولوز از نژاد های گوشتی هستند و میزان تخمگذاری آن ها هم کمتر از سایر نژاد ها است. وزن نژاد نر بالغ در این دو نژاد(امبدن و تولوز) به ترتیب ۹ و ۱۲ کیلوگرم و ماده های آن به ۸ و ۹ کیلوگرم می رسند. نژاد لاندز  برای تولید گوشت و کبد چرب مورد استفاده قرار می گیرد . نژاد سفید ایتالیایی، جزو نژاد های تخمگذار است و درصد جوجه آوری زیادی در این نژاد زیاد می باشد،و به عنوان مادر استفاده می شود.  که تخمگذاری آن ۶۰ تا ۷۰ عدد با میانگین وزن  تخم مرغ ِِ ۱۶۰ تا۱۸۰ گرم می باشد.  غاز های نژاد چینی دارای ۲ سویه ی سفید و قهوه ای است و خاصیت تخم گذاری خوبی دارد.  غاز های این در پنج ماه، ۵۰ تا ۶۰ تخم با وزن ۱۲۰ گرم تولید می کند.  غاز های نژاد هویان وزن کمی دارند و تخمگذار ی بالایی دارد. غاز مادر در این نژاد در حدود  ۲۴۰ روزگی بالغ شده و ۹۰ تا ۲۱۰ تخم با وزن ۱۲۰ تا ۲۱۰ گرم می گذارد. نژاد کوبان هم تخمگذاری زیاد و به تعداد ۶۰ عدد با میانگین  وزن تخم ِ۱۵۰ گرم دارد و در لاین مادری قرار می گیرد.
 

غازها  معمولا توسط مزرعه داران به طور اندک و در گله های کوچک نگهداری می شوند .
اما در برخی کشورها پرورش غاز به طور صنعتی سال هاست که رواج یافته .
ولی در ایران به ندرت به پرورش صنعتی غاز پرداخته شده است .
 غازها  پرندگانی هستند که در برابر باکتری ها ، ویروس ها و سایر عوامل بیماری زا مقاوم هستند و کم تر دچار  بیماری  می شوند :
 غاز های در صورت پرورش به راحتی می توانند از مراتع سر سبز تغذیه نمایند. و مقرون به صرفه می باشند. 

پرورش غاز در استان های شمالی ایران به مزرعه داران کمک در کاهش آفات می‌کند. 
 همچنین شالیکارانی که به  پرورش غاز مشغول هستند، بعد از درو محصول از  شالیزار ها با رهاکردن  غازها در شالیزار ها ی خود  ، مزرعه را از وجود کرم ساقه خوار برنج ایمن می کنند. 

غاز ها بعد از یک سالگی شروع به تولید تخم می کنند .اما بلوغ آنها در دوسالگی میباشد زیرا قبل از دو سالگی تخم تولید شده از نظر نطفه داری و کیفیت جوجه تولیدی خوب نیست . و نمی‌توان آن را مورد استفاده قرار داد. 
بنا بر این تخم های تولیدی از ابتدای سال سوم مناسب ترین تخم ها برای جوجه کشی غاز می باشد .
برای داشتن یک گله مولد بهتر است برای دو ماده یک غاز نر داشته باشیم.

البته این مقدار می تواند در ازای هر ماده یک نر هم باشد .اما از نظر اقتصادی به صرفه نیست .
 

 از انواع روش های پرورش غاز میتوان:

پرورش در سالن بسته
پرورش به صورت سالن و مرتع
پرورش به صورت سیستم باز
پرورش در شالیزار مناسب منطقه ی شمال ایران و سایر شالی کاری های کشور
پرورش توأم غاز و ماهی در استخر های پرورش ماهی مناسب حاشیه ی رودخانه های کشور. 

مرحله ی ابتدایی پرورش دشوارترین است که تا سه هفتگی طول می کشد. در این مرحله جوجه ها به شدت به سرما حساسند. برای سه روز اول دمای سالن ۳۴ تا ۳۶ درجه ی سانتی گراد و در پایان هفته دما به ۳۲ درجه می رسد. در پایان هفته ی دوم دما به ۲۴ درجه کاهش می یابد .

تخم غاز:
تخم غاز حدودا 2 برابر درشت‌تر از تخم‌مرغ است و پوسته آن ۱٫۵ برابر ضخیم‌تر از پوسته تخم‌مرغ است. زرده تخم غاز کم‌آب‌تر و چرب‌تر از تخم‌مرغ است. درصد سفیده تخم غاز ۵۲٫۵، زرده ۳۵٫۱ و پوسته ۱۲٫۴ است. 
جوجه کشی غاز:
طول مدت جوجه‌کشی در این پرندگان 30روز است. ۲۷ روز در ستر با دمای ۳۷٫۷ درجه سلسیوس و رطوبت ۶۰ تا ۶۵ درصد و ۳ روز آخر در هچر با ۳۷ درجه سلسیوس و رطوبت ۸۰ درصد. تخم‌ها در دستگاه جوجه کشی  باید به حالت افقی قرار بگیرند و با زاویه ۱۸۰ درجه بچرخند. خنک‌سازی تخم‌ها هر ۲ روزیک بار برای ۱۵ دقیقه صورت می‌گیرد. از روز پانزدهم هم هر ۲ روز یک بار تخم‌ها را با آب ۳۷٫۵ درجه سلسیوس اسپری می‌کنند. 

دستگاه جوجه‌کشی باید ۲۱ درصد اکسیژن داشته باشد. بهترین وزن تخم غاز برای جوجه‌کشی ۱۲۰ تا ۱۶۰ گرم است. 

محل نگهداری و پرورش غازهای اهلی :
برای نگهداری غازها کافی است که محلی سرپوشیده برای آنها درنظر گرفت تا غازها از هوای گرم و نور مستقیم خورشید در تابستان در امان باشند و نیز در زمستان از برف و باران در زمستان در امان باشند.  بدین  صورت که برای هر جوجه غاز در هفته اول زندگی ۰۸/۰ متر مربع و در هفته دوم ۰/۱۵ مترمربع سطح در نظر باید گرفت وتا زمان رفتن به چراگاه کمی هم بر اندازه سطح گفته شده باید افزود. 

خصوصیات تغذیه‌ای غازها:
 در شالیزار‌ها پس از درو، مزرعه را از کرم ساقه‌خوار و در باغ‌ها از حون و ات موذی پاک می‌کند. غاز ها میتوانند  از علوفه  های مختلف مانند شبدر، یونجه، سیلوی ذرت، علوفه غلات و تفاله چغندر استفاده کنند. مصرف سنگ‌ریزه برای غاز لازم است.

بنابر این غاز ها نسبت به سایر پرندگان سازگاری بهتری با هر نوع غذای موجود دارند. 

بهداشت و بیماری‌های غازها:

 عامل بیماری در غاز‌ها عبارتند از پرورش غیر هم‌سن، رطوبت بستر و محیط و در نتیجه آلودگی بیشتر، بروز بیماریهای انگلی در پرورش توأم با ماهی و استفاده از خوراک در محیط آزاد.

بیماری‌های غاز شامل بیماری‌های عفونی ناشی از ویروس‌ها، باکتری‌ها، پروتوزوآها، قارچ‌ها و بیماری‌های انگلی است.

از بیماری‌های مهم غاز می‌توان این‌ها اشاره کرد: نیوکاسل شامل ۵ تیپ، آنتریت ویروسی، مایکوپلاسموز شامل مایکوپلاسما گالی سپتیکوم (MG) و مایکوپلاسما سینوویه (MS)، کولی باسیلوز توسط باکتری اشرشیاکولی با حدت زیاد، تورم کلوآک (چسبندگی مقعد) در شرایط آلوده و کوکسیدیوز توسط تکاخته ایمریا با اسهال خونی در جوجه‌های ۳ تا ۱۲ هفته.

تغذیه غاز:

 جیره پیش‌دان بصورت کرامبلا پلت ریز توصیه می‌شود. جیره پیش‌دان جوجه غاز‌ها برای سه هفته اول پرورش ۲٫۵ تا ۲٫۷ کیلوگرم است و مقدار آب ۷ تا ۸ لیتر می‌باشد. بعد از ۲۱ روز مصرف کنسانتره آنان را تا ۲۵ درصد کاهش داده و برای غاز ها علوفه تهیه می‌کنند. 

اگر برای چرا به مرتع برده شوند، باید دان اصلی را پس از بازگشت از چرا به آن‌ها داد؛ چون با استراحت شبانه غذا بهتر هضم و جذب می‌شود. وزن آن‌ها در یک ماهگی به ۵/۱ کیلوگرم می‌رسد.

اغلب پرورش دهندگان غاز  تا ۲۰ روزگی از این جیره‌ها استفاده می‌کنند و از ۲۱ روزگی به بعد جوجه‌ها را به چرا می‌برند تا هزینه‌ها کاهش یابند. با این روش ۲۵ درصد افت وزن زنده نسبت به پرورش در سالن بسته راداریم، اما باز هم با توجه به مزیت اقتصادی آن ارزش دارد. 

تغذیه غاز تخمگذار:
چرا در مراتع مرغوب برای گله‌های مادر تا سن ۶ هفتگی قبل از تولید لازم می باشد. در فصل تولید با جیره ۱۶ درصد پروتئین تغذیه می‌شوند و در اوج تولید می‌توان ۲۰۰ گرم کنسانتره به غاز داد.
 

منابع:
دکتر محمد صادق مددی , دکترای تخصصی dvsc , دانشیار دانشگاه سراسری تبریز بیماری های طیور 

madadi@tabrizu.ac.ir

دکتز ذوالفقار رجبی , دکترای تخصصی dvsc , دانشیار دانشگاه سراسری تبریز بیماری های طیور 

rajabi@tabrizu.ac.ir 

نشانی

بیمارستان دامپزشکی دانشگاه سراسری تبریز : تبریز - بلوار شهدای غواص - روبه رو شهرک خاوران  

شماره بیمارستان دامپزشکی :

04136378743